All the World Futures

Biënnale van Venetië

De Biënnale van Venetië kende dit jaar zijn zesenvijftigste editie. De allereerste biënnale vond in 1895 plaats ter ere van koning Umberto I en koningin Margherita van Savoy. Het tweejaarlijks kunstenfestival groeide uit tot wellicht de grootste kunstshow ter wereld. Het festival is in twee wijken geconcentreerd en dan zijn er tentoonstellingen in paleizen verspreid over de verschillende eilanden van Venetië. Trek er minstens drie dagen tijd voor uit: een eerste dag kan je dan het centrale paviljoen in de Giardini, het stadspark, bezoeken. De tweede dag breng je door in het Arsenale, de voormalige militaire scheepswerven. De derde dag dwaal je door de stad van palazzo naar palazzo. En valt de kunst een keer tegen, dan kan je nog steeds van de mooie omgeving genieten. De biënnale biedt immers de unieke kans om binnen te gluren in sommige van die prachtige Venetiaanse gebouwen. Zei ik drie dagen? Gegarandeerd heb je dan nog niet alles gezien, zo uitgebreid is de biënnale nu eenmaal.

Politiek, politiek en nog eens politiek

De biënnale is vaak in politiek vaarwater beland, soms meegesleurd door omstandigheden, soms door de bewuste keuzes van de curators. In 1934 bezochten Hitler en Mussolini de tentoonstelling. In 1974 protesteerden veel kunstenaars tegen het militaire regime van Pinochet in Chili.

Dit jaar beloofde de Nigeriaanse-Amerikaanse curator Okwui Enwezor de meest politieke biënnale ooit! En dat werd het ook. Volgens Okwui Enwezor moet kunst sociaal en politiek relevant zijn. De wereld wordt door oorlogen, milieurampen, vluchtelingenstromen en economisch onheil overspoeld. Met al deze crises staat de toekomst – de vele toekomsten volgens het thema ‘All the World Futures’ de titel – van onze planeet op het spel.

Karl Marx leek wel de centrale gast van de biënnale. Er vond zelfs een oratorium over ‘Das Kapital’ plaats. De tekst werd integraal in het Engels voorgelezen. Ik ben vast en zeker niet de enige die zich afvraagt welke kunstliefhebber dit helemaal uit kan zitten. Elders werd een video getoond waar acteurs als neanderthaler verkleed, ‘Das Kapital’ voorlazen. Heel wat kunstenaars keerden zich tegen het kapitalisme. The Gulf Labor Group klaagde de moderne slavernij aan, een praktijk die onder andere voorkomt bij de bouw van het ‘Guggenheim Aboe Dhabi’.

Er klonken veel aanklachten, er werden veel wapens en veel geweld uitgebeeld. Je zag foto’s van beursvloeren, van een gevangenis in Brazilië, van psychiatrische patiënten in de USSR en van homobordelen in Chili. Er hingen nagetekende persfoto’s van betogingen in Thaïland. De neoliberale wereld, het post-kolonialisme en allerlei vormen van onderdrukking werden op de korrel genomen.

Maar daarmee creëert de biënnale haar eigen paradox. Kunstgalerijen, kunsthandelaars en privéstichtingen - en dat zijn toch ook exponenten van het verfoeide kapitalisme -  hebben een steeds grotere vinger in de pap in de Biënnale en trouwens in heel de kunstwereld.

Over de toekomst

De curator wil ons over de toekomst doen nadenken. Het is veelzeggend dat de centrale tentoonstelling met Paul Klee’s ‘Angelus Novus’ uit 1920 opende. Kijkend naar het verleden, wordt een Engel door de wind van het modernisme naar de toekomst geblazen. Is de Engel helderziend zoals cultuurfilosoof Walter Benjamin dacht: "Er staat een engel op afgebeeld die zo te zien op het punt staat zich te verwijderen van iets waar het zijn blik strak op gericht houdt. Zijn ogen en zijn mond zijn opengesperd, hij heeft zijn vleugels gespreid. Zo moet de engel van de geschiedenis eruitzien. Zijn gelaat is naar het verleden gewend. Waar wij een reeks gebeurtenissen waarnemen, ziet hij één enkele catastrofe en daarin wordt zonder enig respijt puinhoop op puinhoop gestapeld, die hem voor de voeten geworpen wordt. De engel zou wel willen blijven, de doden tot leven wekken en de brokstukken weer tot een geheel maken. Maar zijn vleugels vangen de wind die uit het paradijs waait, een storm die zo hard is dat hij ze niet kan stuiten. Deze storm stuwt hem onweerstaanbaar voort, de toekomst in die hij de rug heeft toegekeerd, terwijl de stapel puin vóór hem tot aan de hemel groeit. Deze storm is wat wij vooruitgang noemen."

“Alle toekomsten” … dat klinkt ons, sciencefictionliefhebbers, natuurlijk als muziek in de oren. Sommige kunstenaars behandelden het thema heel expliciet, maar vaak kon ik geen band met het onderwerp ontdekken. Waar het heel uitdrukkelijk wel het geval was, was bijvoorbeeld in het paviljoen van Zuid-Korea. ‘The Ways of Folding Space & Flying’, waarin Moon Kyungwon en Jeon Joenho een vrouw in de toekomst volgen.

Nationale paviljoenen

Meer dan tachtig landen waren dit jaar in Venetië vertegenwoordigd. De meeste hebben een paviljoen in de Guardini. Andere landen brengen hun tentoonstelling onder in één van de palazzo’s.

 ‘Darwin’s Room’ in het Roemeense paviljoen bewees dat er nog klassieke schilders zijn. Ik vond het figuratief werk van Adrian Genie heel geslaagd. Net als twee jaar geleden, scoorde ook Rusland heel goed, dit jaar met werken van Irina Nakhova.

Ook het grote paviljoen van Italië oogde  klassiek. In ‘Codici Italia’ kregen vijftien hedendaagse kunstenaars de opdracht om een ruimte in te richten. ‘Codici italia’ eindigde met het driedelige interview ‘Sulla Memoria’ met Umberto Eco over het geheugen. De schrijver van ‘In De Naam Van De Roos’ brengt een ode aan de bibliotheek. Hij vergelijkt het geheugen trouwens met een bibliotheek.

Een andere internationale gast in het Italiaanse paviljoen was Peter Greenaway. De Britse regisseur bombardeerde de bezoeker met een overvloed aan details uit schilderijen, tekeningen en beeldhouwwerken. Hij geeft een persoonlijke samenvatting van de kunstgeschiedenis, geïllustreerd met Italiaanse iconische meesterwerken. Het resultaat oogde indrukwekkend!

De Zuid-Afrikaan William Kentridge bouwt een vijfhonderdvijftig meter lang fries ‘Triumphs and Laments’ voor de Tiber. Hiermee brengt hij een hommage aan de Italiaanse regisseur Pier Paolo Pasolini. Als alles volgens plan loopt, zou het fries volgend jaar in Rome moeten geïnstalleerd worden. Venetië kreeg een preview.

“Belgium had colonized Congo, but capitalism colonized Belgium.”

Ik kan natuurlijk het paviljoen van België niet onbesproken laten. Het gebouw dateert uit 1907 en was het eerste landenpaviljoen van de biënnale. Architect Léon Sneyers bouwde in opdracht van Leopold II. Afwisselend staan de Vlaamse en de Franstalige Gemeenschap in voor de invulling tijdens de biënnale. Dit jaar was Vincent Meessen in opdracht van de Franstalige Gemeenschap curator met ‘Personne et les Autres’. Hij nodigde een internationale groep kunstenaars uit Afrika, Azië, Zuid-Amerika  en toch ook uit Europa uit en bekritiseerde daarmee de Eurocentrische kijk op kunst. Zelf maakte Vincent Meesen de documentaire ‘One, Two, Three’ over de Congolees Joseph M’Belolo Ya M’Piku. Die hoorde In 1968 bij de “situationisten”, een bewegingen die de wereld wilde verbeteren. Hij was zowel in Parijs als in Kinshasja actief. Vincent Meessen toont hem aan het werk in de ‘Un Deux Trois’ jazzclub van Kinshasja waar hij militante liederen speelde. Op het einde van de film horen we hem een ander revolutionair lied zingen met de woorden “When you are not your own master, you are a slave”. Zo leerde ik nog een stukje vaderlandse geschiedenis.

Kunst en ecologie

Nederland is ook in de Guardini onze buur. Het Mondriaan-fonds, dat het Nederlandse paviljoen beheert, stelde de Nederlander Herman de Vries of moet ik schrijven herman de vries zonder hoofdletters zoals hijzelf doet, aan als curator. De kunstenaar startte zijn carrière als plantkundige en  maakt tegenwoordig collages met gevonden natuur.

Meerdere landen kozen voor een ecologische invulling. Zo kon je tussen alle wereldproblemen  door toch nog enigszins tot rust komen. Ik herinner me de PEACE-installatie in het Egyptische paviljoen die harmonie en sereniteit uitstraalde.

Art met de A van Afrika

Met een curator met Afrikaanse roots, mocht je extra aandacht voor Afrika en niet-westerse cultuur verwachten. Wellicht was er nooit eerder zoveel Afrikaanse kunst op een biënnale. Dit jaar ontving de Ghanese beeldhouwer El Anatsui trouwens de ‘Gouden Leeuw voor Lifetime Achievement’. Even ter herinnering: in 2013 werd het paviljoen van Angola tot beste landenpaviljoen uitgeroepen.

BIENNALE DI VENEZIA
9 mei – 22 november 2015
Diverse locaties, Venetië

Meer info:
www.labiennale.org

Frank Beckers