Alternatieven voor Utopia

Corneel De Schrijver aan de lezer

Wil je wondere dingen, nu kortelings een nieuwe wereld is ontdekt?
Wil je manieren van leven op verschillende wijze?
Wil je bronnen van deugd? Wil je de oorzaak
Van onze kwalen en hoeveel ijdelheid er in alles verborgen ligt?
Lees hier wat de befaamde More in veel facetten heeft beschreven,
More, de eer van de Londense hooggestemden.

Corneel De Schrijver, drempelgedicht in de eerste uitgave van Thomas Mores ‘Utopia’, 1516

De eerste drukker van de Zuidelijke Nederlanden

Het Leuvense stadsfestival ‘500 Jaar Utopia’ heeft ook een uitloper in Aalst. Aalst is immers de stad waar Dirk Martens in 1446 of 1447 geboren werd, lange tijd woonde, zijn eerste drukkerij had en in 1534 stierf. Op school leerden we dat Dirk Martens de boekdrukkunst in onze streken introduceerde. Sommige onderwijzers suggereerden zelfs dat hij de boekdrukkunst zou uitgevonden hebben, maar die eer gaat vermoedelijk eerder naar Johannes Gutenberg, die het gebruik van losse letters introduceerde. En dan vergeten we even dat de Chinezen al eeuwen geleden hun Chinese karakters wisten te drukken.

In 1473 opende Dirk Martens samen met Jan van Westfalen een drukkerij in zijn geboortestad. Hier drukten ze in datzelfde jaar het eerste boek in de Zuidelijke Nederlanden. Dat werd ‘Speculum conversionis peccatorum’ (‘Een Spiegel Van De Bekering Van De Zondaars’) van Dionysius van Ryckel, die in Rijkel nabij Sint-Truiden was geboren. Dirk Martens richtte ook drukkersateliers in Antwerpen en Leuven op.

Thomas Mores ‘Utopia’

Heel wat humanisten lieten hun manuscripten bij Dirk Martens uitgeven. Zo was Desiderius Erasmus maar liefst bij vijfenzeventig uitgaven van Dirk Martens betrokken. Een deel hiervan schreef hij zelf, andere werken had hij vertaald of gecorrigeerd. Toen zijn vriend Thomas More hem vroeg om ‘Utopia’ uit te geven, klopte hij dan ook opnieuw bij Dirk Martens’ Leuvense atelier aan.

Het stadsarchief van Aalst bezit een groot aantal drukken van Dirk Martens. Het stadsmuseum ‘t Gasthuys toont daar nu een selectie van op de tijdelijke tentoonstelling ‘Utopia & Andere Utopieën’. Dit is een dubbeltentoonstelling: naast een hoofdstuk over Dirk Martens is er een luik over utopische denkers. In het tweede deel passeert een dertigtal utopieën en dystopieën de revue.

Van het Aardse Paradijs tot de Cirkel.

Telkens vermeldt een poster op een infozuil enkele biografische gegevens van de auteur en een korte bespreking van het werk. De tentoonstelling opent natuurlijk met Thomas More en zijn ‘Utopia’. Vervolgens werkt de tentoonstelling chronologisch. Als eerste komt de Tuin van Eden, het Aardse Paradijs, aan bod. Daarna is er het mythische ‘Atlantis’, waar de Griekse filosoof Plato in zijn dialogen ‘Critias’ en ‘Timaeus’ over praat. In 414 voor Christus schrijft Aristofanes ‘De Vogels’. In dit toneelstuk belanden twee Atheners in het Vogelrijk, waar vogels in de wolken de droomstad ‘Wolkenkoekoeksplaats’ bouwen. Dan komen we een tweede maal Plato tegen, ditmaal met ‘De Republiek’, waarin de filosoof zijn ideale samenleving beschrijft. Dit is de oudst bekende “utopie” en heeft alle latere werken, ook Thomas Mores ‘Utopia’ beïnvloed. De tentoonstelling eindigt met ‘The Circle’ van Dave Eggers uit 2013.

Schrijvers en filosofen als François Rabelais met ‘Abdij Van Thélème’, Francis Bacon met ‘New Atlantis’ en Jean-Jacques Rousseau met ‘Het Maatschappelijk verdrag’ beschreven elk hun utopische wereld.

De drie invloedrijkste dystopieën uit de vorige eeuw (‘Wij’ van Jevgeny Zamjatin, ‘Brave New World’ van Aldous Huxley en ‘1984’ van George Orwell) krijgen elke hun bespreking. Daarnaast is er mij onbekend werk zoals ‘Antangil’, een anonieme Franse vertelling uit 1616 over een fictief koninkrijk en duidelijk geïnspireerd door Thomas More. Ook ‘The Law of Freedom’ van Gerrard Winstanley, ‘Oceana’ van James Harrington en ‘De Geschiedenis Van De Sevarambiërs’ van Denis Vairasse kende ik niet. ‘L’An 2440’ van Louis-Sébastien Mercier is mij dan weer wel bekend, want Robert Smets sprak hierover op het SF-café van augustus 2012.

Aangezien we in Aalst zijn, wordt ook stilgestaan bij Louis Paul Boons ‘Vergeten Straat’ uit 1946 en het Daensisme.

Van bron tot subgenre van sciencefiction

Op het literaire debat ‘De Koning Van Andersland’ op 8 december in Leuven werd benadrukt dat het utopische genre een van de bronnen van sciencefiction is en vervolgens door SF werd opgeslorpt. In veel van de vernoemde werken herkennen we sciencefictionelementen. Boeken als ‘Looking Backward’ van Edward Bellamy, ‘A Modern Utopia’ van H.G. Wells en ‘Player Piano’ van Kurt Vonnegut vind je in de boekhandel of de bibliotheek onder de noemer SF en niet onder filosofie of politieke en sociale wetenschappen.

De tentoonstelling in Aalst focust zich op het utopische denken. Daarmee is dit niet enkel een noodzakelijke aanvulling op de tentoonstelling ‘Utopia & More’ in de universiteitsbibliotheek in Leuven, maar ook de leerrijkste voor wie een inleiding of samenvatting van de belangrijkste utopische werken zoekt.

Terwijl ik mijn verslag afrond, loopt de tentoonstelling ten einde. Helaas, anders zou het volgende SF-café Leuven in Aalst plaatsvinden. Laat ons hopen dat dit een reizende tentoonstelling wordt, die later nog andere musea of bibliotheken in de rest van Vlaanderen aandoet.

Utopieën die op ‘Utopia & Andere Utopieën’ besproken worden

Het Aardse Paradijs
Atlantis
Aristofanes: De Vogels, ca 414 v. Chr.
Plato: De Staat, ca. 380 v. Chr.
Augustinus: De Stad Gods, 413-426
Filarete: Sforzinda, 1465
Thomas More: Utopia, 1516
Rabelais: Abdij van Thélème (in La Vie de Gargantua et Pantagruel), 1532
Tomaso Campanella: De Stad van de Zon, 1602
Anon.: Antangil, 1616
Johann Valentin Andreae: Christianopolis, 1619
Francis Bacon: New Atlantis, 1627
Gerrard Winstanley: The Law of Freedom in a Platform, 1652
James Harington: Oceana, 1656
Henry Neville: The Isle of Pines, 1668
Denis Vairasse: L’Histoire des Sevarambes, 1675-1679
Jean-Jacques Rousseau: Discours…, 1754
Jean-Jacques Rousseau: Contrat Social…, 1762
Etienne-Gabriel Morelly: Code de la Nature, 1755
Louis-Sébastien Mercier: L’An 2440, rêve s’il en fût jamais, 1770-1786
de Condorcet: Esquisse d’un tableau historique des progrès, 1795
Robert Owen: A New View of Society, 1813-1816
Charles Fourier: Théorie des quatre mouvements, 1808
John Adolphus Etzler: The Paradise within, 1833
Etienne Cabet: Icarie, 1840
Jean-Baptiste André Godin: Le Familistère, 1859
Edward Bellamy: Looking Backward 2000-1887, 1888
Architectuur als middel tot het creëren van een betere wereld
Politieke utopieën
Adolf en Pieter Daens (1894-)
H.G. Wells: A Modern Utopia, 1905
Jevgeny Zamjatin: Wij, 1920-1924
Aldous Huxley: Brave New World, 1932
Hermann Hesse: Het Kralenspel, 1943
Louis Paul Boon: Vergeten Straat, 1946
George Orwell: 1984, 1949
Kurt Vonnegut: Player Piano, 1952
Dave Eggers: The Circle, 2013

(Bron: ‘Utopia & Andere Utopieën’, Stad Aalst)

UTOPIA & ANDERE UTOPIEËN
15 oktober - 11 december 2016
’t Gasthuys, Oude Vismarkt 13, Aalst
www.aalst.be/museum

DE KONING VAN ANDERSLAND
Literaire avond
8 december 2016
Grote Leeszaal, Universiteitsbibliotheek, Mgr. Ladeuzeplein 21, Leuven

Meer info:
www.utopialeuven.be

Frank Beckers