Nieuwe sterrenbeelden voor een nieuwe hemelmap

Ptolemaeus

In 1922 legde de Internationale Astronomische Unie (IAU) in Rome de sterrenbeelden vast in haar officiële catalogus. De IAU verenigt professionele astronomen uit heel de wereld. Eén van haar taken is het geven van namen aan astronomische objecten.

De wetenschappers van de IAU selecteerden achtentachtig sterrenbeelden voor hun eerste hemelatlas. Daarvoor putten ze uitsluitend uit de Europese traditie. Achtenveertig van de achtentachtig beelden werden indertijd al door Ptolemaeus in zijn 'Almagest' opgetekend. Ptolemaeus (+168 na Christus, Alexandrië) baseerde zich op het werk van Hipparchos die in de tweede eeuw voor Christus leefde. De overige beelden die de IAU in haar sterrencatalogus opnam, komen van zestiende eeuwse Nederlandse wetenschappers en van Franse astronomen uit de achttiende eeuw.

Cultuurgebonden constellaties

De oudst bekende astronomische tekst stamt uit India uit 1200 voor Christus: de 'Vedana Jyotisa'. Hindoe-wetenschappers stonden onder invloed van de Griekse en later van Islamitische en Europese astronomen. De Hindoes spreken van zevenentwintig 'Maanhuizen'. Op hun hemelmap staan 'Lotus' en 'De Eerste Onoverwinnelijke'.

Ook de Chinezen kennen een eeuwenoude hemelmap. Zij werken met 'asterismen'. Hiermee bedoelen ze groepen sterren. De Chinezen zagen een 'Hemels Altaar' en een 'Voorouderlijke Tempel' in de sterrenhemel.

De Polynesiërs zien vier grote groepen sterren, die ze een geometrische naam gaven: de driehoek, het vierkant, de curve en de lijn. En dan hebben we het niet over de Aboriginals en andere volkeren die ook allemaal  een eigen, originele kosmologie hebben. De mensheid zoekt immers al duizenden jaren naar een verklaring voor het bestaan van het heelal en vertelt daarbij ontstaanmythes en brengt de sterrenhemel in kaart.

Teken je eigen sterrenbeeld

Met het project 'Neoasterisms' nodigen Joseph Grima en Tamar Shafrir van het collectief 'Space Caviar' het publiek uit om nieuwe sterrenbeelden uit te vinden en te benoemen. Liefst vertel je er nog een eigen ontstaansverhaal bij. De kunstenaars stelden 'Neoasterisms' een eerste keer voor in Lissabon in het Planetário Gulbenkian in 2013. Een tweede editie volgde in Milaan.

Deelnemers krijgen sterrenkaarten in de vorm van een Dymaxion-map. (Dit is een speciale projectie van een wereldbol. Meer gebruikt en beter gekend is de Mercatorprojectie.) Vouw de map tot je eigen hemelglobe. Hierop teken je het nieuwe sterrenbeeld. Op een apart formulier noteer je de naam en het verhaal van de constellatie.  

Enthousiaste amateur-astronomen suggereerden aan 'Space Caviar' nieuwe sterrenbeelden zoals 'Giv Lowe', 'Ocho' en 'Penrose'. Het beeld 'Penrose' staat voor “Mogelijke plaatsen waar wat wij onmogelijke meetkunde noemen, mogelijk is”. Op de map 'Constellations v1.0' uit Lissabon zie je onder meer de nieuwe beelden 'Gebroken Hart', 'Interrogation' en 'Oneindigheid'.
 
Limburgse sterrenbeelden

Nu bezoekt 'Space Caviar' Cosmodrome – het voormalige Europlanetarium- in Genk. Op hun beurt tekenden sommige bezoekers van Cosmodrome nieuwe sterrenbeelden. Dit levert 'Levensboom', 'Vissen In De Vijver', 'We' en 'Verbondenheid' op. En zowaar is er een inzending, getiteld 'Iedereen Genkt Samen'.

Een medewerker van Casmodrome daagde me uit om ook een poging te wagen om sterrenbeelden te verzinnen. Is dit trouwens geen oefening in sciencefiction & fantasy? Fictieve volkeren of soorten krijgen een gefantaseerde geschiedenis. Met fictieve kaarten wordt hun geografie beschreven. Daar hoort ook een sterrenhemel bij. Aliens op exoplaneten nemen een totaal andere hemel waar dan wij. Sterren van een sterrenbeeld schijnen bij elkaar te horen, maar in realiteit kunnen de sterren heel ver uit elkaar staan. Vanuit een andere positie in het universum bekeken, verdwijnen “onze” sterrenbeelden. In een planetarium kan de computer uitrekenen hoe het heelal eruit ziet van op een andere plaats in het zonnestelsel, onze Melkweg of nog verder weg.

Orde in de chaos

Mijn eerste probeersels zijn 'Het Eerste Sterrenbeeld', waarin ik sterren groepeer die min of meer het cijfer 1 vormen. Sterren die op een letter omega liggen, vormen 'Het Laatste Wereldbeeld'. Er zijn heel wat sterren, waar niet zo direct een beeld in te herkennen valt. Eén groep neem ik samen tot 'Het Spinnenweb'. Maar wat moet je aanvangen met een echt wanordelijke groep sterren? Laat ik ze “Kaos” noemen. Hier hoort een verhaaltje bij: “Toen de demiurg in de tijd voor onze tijd bestond, orde in de wanorde schiep, hemel en aarde scheidde, goed van kwaad scheidde, het leven van de levenloze materie scheidde, bewaarde hij een laatste gebiedje chaos als waarschuwing voor de mensheid. Als de mens de orde van het universum niet respecteert, zal de chaos terug toenemen! Zoals vaak, bestaat er een alternatief verhaal. In die versie moet het gebiedje chaos de mens hoeden voor hoogmoed. De mens zal immers één voor één alle raadsels van het universum doorgronden. Maar de wetenschap zal nooit vat krijgen op die overgebleven oerchaos. Daar zal de menselijke technologie niet werken.”

Lezingenreeks

Cosmodrome heeft een uitgebreide werking. In het programmaboekje voor de volgende maanden viel mij de lezingenreeks 'Brein(k)rakers' op. Op 9 februari volgend jaar spreekt professor Christoffel Waelkens over 'Kosmografie'. Professor Coen Vermeeren heeft het op 9 maart over 'Ufo's bestaan gewoon'. De lezingenreeks eindigt met 'Het wel of niet bestaan van levende wezens op aarde' door ruimtebioloog René Demets van ESA.

Neoasterisms
Nog tot 31 oktober 2014       
Cosmodrome, Planetariumweg 19, Genk    

Meer info:     
www.cosmodrome.be
www.wikistars.org
www.iau.org

Frank Beckers